امضای توافق 10 ساله ایران و هند؛ دمیدن جان تازه به چابهار

سرانجام پس از هشت سال اهمال کاری و بدقولی دولت هند برای سرمایه‌گذاری در بندر چابهار، روز دوشنبه قرارداد بلندمدت بین ایران و شرکت هندی IPGL برای توسعه بندر چابهار امضا شد.

این قرارداد که با حضور مهرداد بذرپاش، وزیر راه و شهرسازی ایران و مقامات هندی به امضا رسید شامل تجهیز و بهره‌‌‌برداری از پایانه‌‌‌های کانتینری و کالای عمومی بندر چابهار است. مبلغ این قرارداد با افزایش ۳۵ میلیون دلاری به ۱۲۰ میلیون دلار رسیده و مدت آن ۱۰ ساله است. همچنین طبق گفته مسئولان سازمان بنادر و دریانوردی، سه دستگاه مکنده غلات با ظرفیت 600 تن در ساعت به قرارداد قبلی اضافه شده است.

وزیر راه و شهرسازی در حاشیه امضای قرارداد ایران و هندوستان برای توسعه چابهار، در جمع خبرنگاران اظهار داشت: در توسعه زیرساخت‌های ریلی، جاده‌ای و دریایی برنامه‌ریزی منظم داریم و رشد ترانزیت در بخش‌های مختلف در ایران ادامه دارد.

بذرپاش تصریح کرد: خط مستقیم کشتیرانی کانتینری بین ایران و هندوستان و چین برقرار است و در سال جدید حمل کالا در این مسیر رشد کرده است. به زودی شرکت مشترک کشتیرانی ایران و هندوستان هم راه‌اندازی می‌شود. بندر چابهار در شاخه شرقی کریدور شمال- جنوب ما نقش راهبردی دارد و پس از تکمیل قطعه ریلی چابهار- زاهدان تا پایان سال، این بندر بیش از پیش در خدمت توسعه ترانزیت کشور خواهد بود.

او درباره تغییر رقم قرارداد هندی‌ها در بندر چابهار گفت:«رقم قرارداد پیش از این ۸۵ میلیون دلار بود که به ۱۲۰ میلیون دلار افزایش یافته است. همچنین ۲۵۰ میلیون دلار هم در بخش تامین مالی داریم که عدد را به ۳۷۰ میلیون دلار افزایش داد».

رودرا گاوراو شرست، سفیر هند در ایران روز یکشنبه با معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل سازمان بنادر و دریانوردی ایران دیدار کرد و در جریان بازدید از بندر چابهار گفت که هند به تعهدات خود برای توسعه چابهار پایبند است. سارباناندا سونوال، وزیر بنادر، کشتیرانی و آبراه‌‌‌های هند نیز در آیین امضای قرارداد تجهیز و بهره‌‌‌برداری از پایانه‌‌‌های کانتینری و کالای عمومی بندر چابهار گفت:«چابهار بندری ارزشمند از نظر ترانزیت است و می‌تواند در ارتباط هند با افغانستان و کشورهای سی. آی. اس محصور در خشکی مثمرثمر باشد».

سونوال همچنین با حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران دیدار و گفتگو کرد. در این دیدار وزیر خارجه اظهار داشت: رویکرد ما به روابط با هند راهبردی است و آمادگی داریم در ظرفیت‌های دوجانبه و چندجانبه و در چارچوب سازمان‌های بریکس و شانگهای همکاری‌های خود را با هند بیش از پیش گسترش دهیم.

امیرعبداللهیان با بیان این‌که ایران، هند را شریکی قابل اعتماد می‌داند، بر رویکرد تهران‌ برای همکاری درازمدت با هند تأکید کرد. وزیر خارجه انعقاد قرارداد تجهیز و بهره‌برداری از پایانه‌های بندر شهید بهشتی چابهار و تقویت همکاری‌ها در کریدور شمال ـ جنوب را فرصتی بسیار مهم در گسترش حجم مناسبات تجاری دو کشور و منطقه ارزیابی کرد و آمادگی بخش‌های مختلف دولت ایران در جهت کمک به اجرای این قرارداد را ابراز داشت.

سونوال نیز در این ملاقات با ابراز خرسندی از انعقاد این موافقت‌نامه، این روز را مهم و تاریخی در مناسبات دو کشور و پیوند منطقه‌ای ارزیابی کرد. وی افزود: امروز دو کشور ایران و هند شاهد امضای قراردادی بلندمدت برای تجهیز بندر شهید بهشتی بود و باور داریم که این قرارداد می‌تواند زمینه‌های توسعه تجاری را برای دو کشور فراهم کند.

وزیر کشتیرانی هند ابراز کرد:این توافق نه‌تنها پیوندهای بین دو کشور بزرگ ایران و هند را تقویت می‌کند، بلکه گامی استوار برای هند در زنجیره تأمین جهانی و بخش دریایی است. سونوال این قرارداد را بخشی از برنامه‌های تجاری هند خواند که کریدور تجاری جایگزینی برای هند، ایران، افغانستان و کشورهای آسیای مرکزی فراهم می‌نماید.

این مقام هندی تاکید کرد:«امروز یک اقدام تاریخی بین ایران و هند با توجه روابط تاریخی دو کشور انجام می‌دهیم. پیش از این توافق نامه‌ای در سال 2106 میلادی امضا شد. الان قرارداد بلندمدت امضا می‌شود که نشانه اعتماد بین دو کشور است. تبادل نظر بسیار خوبی در خصوص حمل‌ونقل و کریدور شمال- جنوب با وزیر راه و شهرسازی ایران داشته‌ام و نهایت تلاش را برای توسعه هرچه بیشتر بندر چابهار انجام خواهیم داد».

با توجه به قراردادی بلندمدتی که بین ایران و هند امضا شد به نظر می‌رسد روند همکاری‌‌‌های هند در این بندر استراتژیک سمت و سوی جدی‌‌‌تری پیدا کند و این تفاهم‌نامه فصل جدیدی را در روابط دوجانبه در بخش تجاری ایجاد خواهد کرد.  

تأثیر توافق بر جهش روابط اقتصادی ایران و هند

تغییر و تحولات امنیتی و سیاسی که در دو سال گذشته در جهان به وجود آمده است، کشورهای پیشرو در عرصه اقتصادی را به سمت همکاری‌های منطقه‌ای سوق داده است. قدرتهای نوظهور شرق که خود را برای ابرقدرتی در نظم نوین جهانی آماده می‌کنند به نقش و جایگاه ایران به عنوان سکوی پرش در این مسیر نگاه می‌کنند و سعی دارند روابط خود را با تهران گسترش دهند و در این میان راهبرد «نگاه به شرق» دولت سیزدهم هم جذابیتهای زیادی را برای کشورهای آسیایی فراهم کرده است.

توسعه روابط ایران و هند در سالهای اخیر گویای این واقعیت است که دهلی نو سعی دارد در همه حوزه‌های روابط خود را با ایران افزایش دهد. مبادلات تجاری ایران و هند پیش از خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت‌ ۱۳۹۷، در وضعیت قابل قبولی قرار داشت و این کشور دومین خریدار نفت ایران بود اما در سالهای اخیر تحت تاثیر سیاستهای تنبیهی آمریکا، این روابط آسیب‌های زیادی دیده است اما رسانه‌های هندی ابراز امیدواری کرده‌اند که این شرایط به گذشته برگردد.

بندر چابهار، واقع در منتهی الیه جنوب شرقی ایران، یکی از اجزای کلیدی ابتکارات اتصال هند بوده و از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است، زیرا مسیر مناسب و کوتاه‌تری را برای تجارت بین هند، ایران، افغانستان و آسیای مرکزی فراهم می‌کند.

هدف سرمایه گذاری هند در این بندر رسیدن به افغانستان و کشورهای آسیای مرکزی بدون نیاز به همسایه رقیب خود یعنی پاکستان است، زیرا کالاهای هندی می‌توانند به جای عبور از بندر کراچی پاکستان از طریق بندر چابهار به آسیای مرکزی برسند.

همچنین علاقه هند به بندر چابهار در چارچوب کریدور شمال - جنوب است که امکان حمل کالاهای صادراتی از سواحل غربی هند به اروپا را فراهم می‌کند. هند در یک دهه اخیر برای ورود به بازارهای اورآسیا به مسیرهای ریلی ایران چشم دوخته است و برای همین منظور روی بندر چابهار سرمایه‌گذاری‎ انجام داده تا روند تجارت با ایران و جمهوری‌های آسیای مرکزی را تسریع کند.

هند در سال ۲۰۱۵ در خصوص توسعه بندر چابهار و احداث خط راه‌آهنی که هند را به افغانستان متصل می‌کند، با ایران به توافق رسید و در سال ۲۰۱۶، «نارندرا مودی» نخست‌وزیر هند در جریان سفر به ایران، توافقنامه سرمایه‌گذاری ۵۰۰ میلیون دلاری برای توسعه چابهار را با تهران به امضا درآورد. پیش از این نیز وزیر خارجه هند پیشنهاد داده بود که به منظور دسترسی امن و بدون مانع کشورهای آسیای مرکزی به دریا، بندر چابهار در کریدور بین‌المللی شمال-جنوب قرار بگیرد.

وزیر خارجه هند پیشتر گفته بود:«هند از طریق بندر چابهار نه تنها به مناطق آسیای مرکزی دست خواهد یافت بلکه این احتمال وجود دارد که به روسیه نیز دسترسی پیدا کند و از طریق شمال ایران به روسیه برسیم و امروزه چگونگی ایجاد راه‌های مواصلاتی، برای دیپلماسی و روابط اقتصادی بسیار مهم است».

هر چند هندی‌ها تحت تاثیر تحریمهای آمریکا، در توسعه تجارت از طریق بندر چابهار کم کاری کرده‌اند اما سرمایه‌گذاری دهلی نو در این بندر استراتژیک، علاوه‌بر اینکه به رشد و رونق اقتصادی در ایران کمک خواهد کرد، روند تجارت منطقه‌ای با کشورهای آسیای مرکزی هم تسریع می‌کند.

ایران در تقاطع برخی از کریدورهای مهم حمل و نقل بین‌المللی مانند کریدور شمال-جنوب، کریدور شرق-غرب، برنامه کریدور حمل و نقل اروپا-قفقاز آسیا قرار دارد و هر دو کشور برای تکمیل این پروژه‌ها تلاش کرده‌اند تا ظرفیت‌های ترانزیتی ایران را شناسایی کنند. در نتیجه، بندر چابهار به عنوان دروازه ای برای باز کردن پتانسیل تجاری هند با کشورهای اروپایی تلقی می‌شود، زیرا مسیر کوتاه‌تری را برای رسیدن به اروپا فراهم می‌کند. 

مبادلات تجاری تهران و دهلی‌نو در دو سال اخیر روند رو به رشدی گرفته است. آماری که اخیرا از سوی وزارت بازرگانی و صنعت هند منتشر شده، نشان می‌دهد کل مبادلات تجاری این کشور با ایران در دو ماهه نخست سال جاری میلادی به ۳۷۷ میلیون دلار رسیده است. مبادلات تجاری ایران و هند در ماه‌های ژانویه و فوریه ۲۰۲۴ با رشد ۵ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل مواجه شده است. ارزش تجارت دو کشور در دو ماهه نخست سال ۲۰۲۳ بالغ بر ۳۵۸ میلیون دلار اعلام شده بود.

صادرات هند به ایران در دو ماهه نخست ۲۰۲۴ با رشد ۲۰ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل مواجه شده و به ۲۶۹ میلیون دلار رسیده است. هند در مدت مشابه سال قبل ۲۲۴ میلیون دلار کالا به ایران صادر کرده بود. اما واردات هند از ایران در ماه‌های ژانویه و فوریه سال جاری میلادی افت ۱۹ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل داشته و به ۱۰۸ میلیون دلار رسیده است. هند در ماه‌های ژانویه و فوریه سال قبل ۱۳۴ میلیون دلار کالا از ایران وارد کرده بود.

با این اوصاف، سرمایه‌گذاری هند در بندر چابهار و انتقال کالاهای این کشور از کریدورهای ایرانی، نوید همکاری‌های مناسب در آینده را می‌دهد که با ریل گذاری‌های انجام شده، رسیدن به هدف چند میلیارد دلاری دور از دسترس نیست.

از طرفی، چابهار به طور بالقوه می‌تواند به ایران در مقابله با اثرات تحریم‌های غرب کمک کند. سرمایه‌گذاری هند در چابهار و افزایش تجارت کشورهای آسیای مرکزی با استفاده از کریدور شمال-جنوب، موقعیت ویژه‌ای به ایران در تجارت منطقه‌ای خواهد داد و نشان می‌دهد که برخلاف تلاشهای غربی برای منزوی کردن ایران، این کشور توانسته جایگاه خود را در مبادلات تجاری جهانی ارتقا دهد و کارزار فشار حداکثری عملا به شکست منجر شده است.

همکاری تهران- دهلی‌نو در حوزه‌های اقتصادی، سیاسی و امنیتی اتفاق تازه‌ای نیست و دو طرف بر اساس منافع مشترکی که دارند در بسیاری از مسائل منطقه‌ای شریک راهبردی یکدیگر محسوب می‌شوند. عضویت هند و ایران در سازمان همکاری شانگهای هم در توسعه روابط اقتصادی دوجانبه و چندجانبه تاثیرگذار است و دو طرف می‌توانند در چارچوب این سازمان هم روابط خود را ارتقا داده و در توسعه روابط تجاری در منطقه هم تاثیرگذار باشند. همچنین دو کشور عضو گروه بریکس هستند که برای توسعه روابط بین اعضای خود گامهای بلندی برداشته است و هند و ایران به دلیل جایگاه مهمی که در عرصه انرژی و اقتصادی در جهان دارند، می‌توانند در این گروه اقتصادی هم نقش موثری ایفا کنند.

نگین اقیانوسی ایران؛ رقابت هند با چین

موقعیت استراتژیک چابهار که نزدیک به بندر رقیب گوادر در پاکستان است، این بندر را برای هند جذاب کرده است. زمانی که چین توسعه بندر گوادر را به عنوان بخشی از طرح کمربند و جاده خود آغاز کرد، بندر چابهار اهمیت بیشتری یافت. پاکستان و چین در سالهای گذشته قراردادی را برای ساخت بندر اعماق دریا در گوادر امضا کردند.

از این رو، نزدیکی اقتصادی هند با ایران در چارچوب رقابت اقتصادی با چین و پاکستان صورت می‌گیرد و بر اساس گزارش‌ها، پکن هم روز یکشنبه قرارداد عملیاتی بلندمدتی را با اسلام‌آباد را برای یک دوره 40 ساله امضا کرده است. این قرارداد با هدف حمایت از تجارت چین مشرف به منطقه خلیج فارس و دریای عرب، و همچنین انتقال انرژی از طریق خط لوله‌ای که در امتداد شمال و جنوب پاکستان قرار دارد، امضا شده است.

هند و چین تلاش می‌کنند تا در دهه‌‌های آینده جایگاه بالاتری را در اقتصاد جهانی کسب کنند و سرمایه‌گذاری روی کریدورهای ترانزیتی هم در این راستا انجام می‌شود، زیرا نقش این مسیرهای ریلی در توسعه تجارت جهانی روز به روز بیشتر می‌شود و هر کشوری که به کریدورهای ترانزیتی بیشتری مسلط باشد، وزن خود را در برابر رقبا تقویت خواهد کرد.